یکی از مراجعی که مصوبات آن در حکم قانون است دیوان عالی کشور است. مصوبات هیات عمومی شعب دیوان عالی کشور تحت عنوان رای وحدت رویه لازم الاتباع است. در این نوشته نگاهی بر وظایف دیوان عالی کشور، نحوه تصویب آرای وحدت رویه و جایگاه آن در محاکم قضایی خواهیم داشت.
در یک تعریف کلی می توان گفت “چنانچه در موضوعی واحد، قضات شعب مختلف، آرای متفاوتی را صادر نمایند، هیات عمومی دیوان عالی کشور، رای واحدی را صادر می نماید که در کلیه دعاوی مشابه، در حکم قانون مورد استناد و لازم الاتباع خواهد بود.»
رویه صادر شده در حکم قانون است و از همین رو مجموعه آرای وحدت رویه همواره جز منابع طرح سوالات آزمون وکالت و سایر آزمون های حقوقی بوده اند.
رای وحدت رویه و چگونگی صدور آن
آرای وحدت رویه، از مصوبات هیات عمومی دیوان عالی کشور هستند. پیش از آن که به بررسی تعریف و معنای این موضوع بپردازیم، باید بدانیم دیوان عالی کشور چیست و چه وظایفی دارد.
هدف از ایجاد محاکم قضایی، دادگاه ها و دادگستری ها، رسیدگی به دعاوی حقوقی و کیفری بوده است. با توجه به حساسیت بالای کار این محاکم در اجرای دقیق قوانین، وجود یک نهاد ناظر بر عملکرد این مراجع ضروری است.
بر همین اساس و مطابق اصل 161 قانون اساسی، دیوان عالی کشور، به عنوان بالاترین مرجع نظارتی، که وظیفه نظارت بر اجرای هر چه صحیح تر قانون و عملکرد صحیح محاکم قضایی کشور را بر عهده دارد، تشکیل شده است.
به موجب قانون اساسی، دیوان عالی کشور وظایف متعددی بر عهده دارد؛ در راستای انجام دقیق و صحیح این وظایف، دیوان از اجزای مختلفی همچون دادسرا، هیات های عمومی، شعب حقوقی و شعب کیفری می باشد.
از جمله وظایف دیوان می توان به حل اختلاف در صلاحیت محاکم، تعیین مرجع صالح، نظارت بر اجرای صحیح قانون در محاکم، اعلام موافقت با اعاده دادرسیاز احکام کیفری و همچنین صدور وحدت رویه قضایی است.
رای وحدت رویه چیست؟
گفتیم که یکی از وظایف دیوان عالی کشور، اجتناب از اجرای سلیقه ای قوانین در محاکم قضایی، از طریق ایجاد وحدت رویه قضایی است. وحدت رویه از طریق صدور رای وحدت رویه صورت می پذیرد؛ بنابراین هدف اصلی از صدور رای وحدت رویه، اجتناب از صدور حکم و اجرای قانون به صورت سلیقه ای است.
تعریف کامل رای وحدت رویه به استناد ماده 471 قانون آیین دادرسی کیفری عبارتست از: «هرگاه از شعب مختلف دیوان عالی کشور یا دادگاه ها، نسبت به موارد مشابه، اعم از حقوقی، کیفری و امور حسبی، با استنباط متفاوت از قوانین، آرای مختلفی صادر شود، رئیس دیوان عالی کشور یا دادستان کل کشور، به هر طریق که آگاه شوند، مکلفند نظر هیات عمومی دیوان عالی کشور را به منظور ایجاد وحدت رویه درخواست کنند.»
بر اساس این تعریف، چنانچه آرای متناقض در موارد مشابه توسط دادگاه ها صادر شود، هیات عمومی دیوان عالی کشور، در رابطه با آن موارد رویه واحدی صادر خواهد کرد.
مطابق نص این ماده، تفاوتی ندارد که آرای متناقض، در چه موضوعی باشد، یا در کدام دادگاه ها -حقوقی، کیفری، شعب دیوان عالی و سایر مراجع- صادر شده باشند.
آرای وحدت رویه از برداشت ها و تفسیرهای مختلف از قوانین جلوگیری می کند و بدین ترتیب موجب نظم و جلوگیری از پراکندگی آرا در محاکم می گردد.
فرآیند صدور آرای وحدت رویه
به منظور آغاز فرآیند صدور رای وحدت رویه، در گام نخست باید درخواست رسیدگی به آرای متناقض صادره از محاکم قضایی به اطلاع رییس دیوان عالی کشور یا دادستان برسد. درخواست رسیدگی می تواند به هر نحوی اعلام شود و به محض دریافت درخواست و اطلاع، باید هیات عمومی دیوان تشکیل شده و بعد از رسیدگی به موضوع مورد درخواست توسط هیات، در رابطه با آن رویه واحد قضایی صادر شود.
گفتیم که بر اساس ماده 471 قانون آیین دادرسی کیفری، صدور رای وحدت رویه از وظایف اصلی هیات عمومی دیوان عالی کشور است. هیات عمومی دیوان متشکل از رییس دیوان یا معاون او به عنوان رییس هیات، دادستان کل کشور یا نماینده او و حداقل سه‌چهارم روسا و مستشاران و اعضای تمام شعب دیوان عالی کشور می باشد.
پس از ارجاع درخواست رسیدگی به آرای صادر شده متناقض و تشکیل هیات عمومی دیوان، موضوع مورد اختلاف بررسی شده و در رابطه با آن تصمیم گیری می شود.
ملاک تصمیم نهایی، رای اکثریت اعضای هیات عمومی تشکیل شده می باشد.
رای صادر شده، در موارد مشابه برای کلیه شعب دیوان، دادگاه ها و مراجع رسمی دیگر -قضایی و غیرقضایی- در حکم قانون بوده و لازم الاتباع می باشد.
پس از صدور و تصویب رای، کلیه آرای قطعی شده در مراجع قضایی که پیش از آن صادر شده، بی اثر می باشد؛ اما رای صادر شده، بر دعاوی در جریان و دعاوی آتی تاثیرگذار خواهد بود.
نکته مهمی که در رابطه با رای وحدت رویه باید بدان توجه داشت این است که نقض رای وحدت رویه، تنها به موجب قانون یا رای وحدت رویه دیگر و با طی کردن کلیه مراحل امکان‌پذیر خواهد بود.
جمع بندی | رای وحدت رویه و فرآیند صدور آن
در این نوشته به معرفی مختصر دیوان عالی کشور پرداختیم. دیوان عالی کشور به عنوان بالاترین مرجع ناظر بر عملکرد محاکم قضایی است و یکی از مهم ترین وظایف این نهاد صدور آرای وحدت رویه است.
بنا بر تعریف ارائه شده در ماده 471 قانون آیین دادرسی کیفری، در شرایطی که دادگاه های مختلف برای موارد مشابه، آرای متناقض صادر می کنند، هیات عمومی دیوان عالی کشور اقدام به صدور رای برای رویه واحد قضایی می کند.
فرآیند صدور رای به طور خلاصه به صورت زیر می باشد:
- اطلاع رسانی آرای متناقض صادر شده در موضوعات مشابه به رییس دیوان عالی کشور یا دادستان
- تشکیل جلسه هیات عمومی دیوان عالی کشور با حضور رییس دیوان یا معاون او (به عنوان رییس هیات عمومی)، دادستان کشور یا نماینده او، حداقل سه چهارم روسا، مستشارانو اعضای معاون کلیه شعب دیوان عالی کشور.
- بررسی آرای صادر شده متناقض در شرایط یکسان
- اتخاذ تصمیم در خصوص موضوع مطروحه به استناد رای اکثریت اعضای هیات عمومی
- صدور رای وحدت رویه
- اعلام رای صادر شده به تمامی دادگاه ها و مراجع و قضات برای تبعیت از آن.
لازم به ذکر است دادستان یا نماینده او پیش از صدور رای وحدت رویه، می توانند در رابطه با آن اظهارنظر نمایند. در نهایت آرای صادر شده در هیات عمومی دیوان عالی کشور در حکم قانون بوده و لازم الاتباع می باشد.
